Derasja Sjabbat Toledot

Een cliffhanger

De sidra van deze week is een zeer interessante, maar ook een zeer gecompliceerde.

We kennen het verhaal goed en sommigen  hebben daar zo hun vraagtekens bij gezet.

Het is jammer dat we bij de LJG maar een derde van de tekst lezen; we moeten dus nog twee jaar wachten voor we de ontknoping horen. Aan de andere kant zijn we nu wel gedwongen om juist het begin goed te lezen: hoe kon het zo verschrikkelijk mis gaan?

Onze tekst begint als volgt: ואלה  תולדות  יצחק  בן־אברהם – Dit zijn de nakomelingen van Jitschak, zoon van Avraham…..

Enkele verzen daarvoor hebben we bijna dezelfde tekst gelezen:  

ואלה  תולדות  ישמעאל  בן אברהם – Dit zijn de nakomelingen van Jishma’el, zoon van Avraham….

Deze worden dan met naam en toenaam genoemd, twaalf stuks, precies evenveel als later de zonen van Ja’akov. Ze zijn al tot volksstammen uitgegroeid. Bij Jitschak worden deze twaalf pas een generatie later genoemd, hij is kennelijk nog niet zo ver. De verhalen van de aartsvaders laten in alle pijnlijkheid zien dat er heel wat puin geruimd moet worden voor dat ze tot een volk kunnen worden, een volk met een bepaalde opdracht.

Bij Avraham gaat het om twee zonen, halfbroers welliswaar, maar toch…… Jisjma’el , de eerstgeboren zoon van Avraham en Jitschak, de tweede. In ons verhaal wordt de band nog nauwer: echte broers, sterker nog: een tweeling. En voor de geboorte zijn deze broers al met elkaar aan het rommelen.

Een thema dat bij de aartsvaderverhalen een belangrijke rol speelt is de liefde. Je zou zeggen: een mooi thema, maar zoals uit het verloop blijkt is deze liefde problematisch en dé grote bron van de ellende. Sara houdt meer van Jitschak dan van Jisjma’el, Rivka houdt meer van Ja’akov, Jitschak meer van Esav, Ja’akov later meer van Rachel dan van Lea, meer van Josef dan van de andere broers. Het wordt met niet mis te verstane woorden gezegd. Dit vraagt om narigheid.

Wat moeten we b.v. met zo’n tekst uit Malachi: ‘Ja’akov heb Ik lief gehad, maar Esav heb ik gehaat?’ De oorspronkelijke Hebreeuwse tekst is echter veel milder: שנא  ‘sane’ kan betekenen ‘haten,’ maar ook ‘minder liefhebben.’ Dezelfde uitdrukking wordt gebruikt bij Rachel en Lea.

In het begin van dit verhaal speelt Rivka een belangrijke rol. Haar naam is afgeleid van het werkwoord רבק: ravak: ‘vastbinden,’ ‘mesten.’ Haar naam betekent letterlijk ‘vetmeststal.’

Namen hebben altijd een betekenis; misschien wordt die ons duidelijk in de loop van het verhaal.

Rivka heeft moeite met zwanger worden en  haar man bidt voor haar. En zie daar: het heeft effect. Ze wordt zwanger, maar zeker aan het eind wordt dit toch erg zwaar, zó zwaar, dat ze ‘de Heer raadpleegt.’ In de vertaling staat: ‘de kinderen bewogen zich heftig in haar.’ Maar het werkwoord dat hier gebruikt wordt is: רצץ , ratsats: ‘stukbreken,’ ‘doorsteken.’ Het duidt op de aanstaande geboorte, waarbij het vruchtvlies wordt doorbroken. Je ziet het voor je: Ja’akov ligt misschien voor, maar wordt opzij geduwd door zijn krachtiger broertje. Kennelijk heeft hij toen al gedacht: wie niet sterk is moet slim zijn. Waarom zal ik me extra inspannen? Ik pak gewoon de hiel van mijn broertje vast en zo glip ik makkelijk mee, zonder extra inspanning. Maar de rabbijnen zouden de rabbijnen niet zijn als ze hieraan niet een bepaalde betekenis toegekenden.

De ‘godsspraak’ die Rivka krijgt, luidt in vertaling als volgt:

Twee volkeren zijn in je schoot.

Twee natiën zullen zich scheiden uit je lichaam.

De ene natie zal sterker zijn dan de andere

en de oudste zal de jongste dienstbaar wezen.

Rivka begrijpt deze woorden op een bepaalde manier: de broers zullen uit elkaar gaan. De ene zal sterker zijn dan de andere en…..(dat is voor haar misschien wel het belangrijkste):  de oudste zal ondergeschikt zijn aan de jongste: Esav zal Ja’akov dienstbaar zijn. In haar optiek kan dat maar op één manier werken n.l. als Ja’akov als eerstgeborene zal worden behandeld.

Wat hield dat eerstgeboorterecht nu in? De oudste zoon kreeg een dubbel deel van de erfenis wat meestal inhield dat hij het grondgebied en het ‘bedrijf’van de vader overnam. Hij werd hoofd van het gezin. Zolang nog anderen deel uitmaakten van het gezin, stonden die onder zijn gezag, maar hij had ook de verantwoordelijkheid om voor de leden van het gezin van zijn vader te zorgen. In het algemeen kreeg die zoon een speciale zegen van de vader. De vader mocht dit recht wèl afnemen als hij dacht dat de oudste minder geschikt was, zoals Ja’akov later zou doen bij Ruben. Ook mocht de oudste zoon vrijwillig afstand doen van dit recht. Hij kon het verkopen wanneer hij geen zin had om op zijn vaders grondgebied te blijven en het bedrijf over te nemen.

Wat Ja’akov later doet, het eerstgeboorterecht ruilen voor een pan soep, is dus niet illegaal. Esav gaat ermee akkoord.

Afbeeldingsresultaat voor jacob esau   bron: www.kristal-project.org 

En Esav zei:”Ik ben toch voorbestemd te sterven, waarom dan een eerstgeboorterecht voor mij? ( een doodshemd heeft geen zakken, waarom moet ik bezit hebben?) Waarop Ja’akov zei: “Bevestig me dit direct onder ede.”

Hij legde de eed voor hem af en verkocht het eerstgeboorterecht aan Ja’akov.

Daarop gaf Ja’akov aan Esav brood en linzensoep, hij at en dronk, stond op en ging heen.

Zo versmaadde Esav het eerstgeboorterecht.

Laat het duideljk zijn: het gaat hier niet om de zegen aan Abraham gegeven toen de Eeuwige een verbond met hem sloot! Dit is wat meestal gedacht wordt.

Jitschak is oud en blind geworden en Rivka wil dat Ja’akov, die toch al altijd bij haar in de tent zit, bij haar zal blijven, voor haar zal zorgen en de leiding over de bezittingen van zijn vader zal krijgen. Ze wil hem dus vasthouden, hij mag niet weg. Hierbij laat ze haar handelen  bepalen door de z.g.n. godsspraak. Een sterker argument kan je niet hebben: het zijn G-ds eigen woorden!

Maar zijn die wel zo eenduidig?

Dat ‘scheiden’ פרץ, parats, kan ook betekenen ’uitbreiden,’ vermeerderen.’ Het zullen grote volken worden.

Nog moeilijker wordt de vertaling: ‘de oudste zal de jongste dienstbaar zijn.’ Deze tegenstelling wordt in de oorspronkelijke tekst niet gemaakt.

רב יעבד צעיר   Rav ja’avod tza’ir:  ‘Rav’ betekent niet ‘oudste,’ maar ‘machtigste’ of ‘hoofd van.’ De tegenstelling had moeten zijn : bechir en tza’ir. ( zie later bij Rachel en Lea: ‘het is niet onze gewoonte de jongste (hatze’ira) te geven vóór de oudste (habechira).

Opvallend is ook dat hier het lidwoord ontbreekt. ‘Een machtigste zal dienen een jongste.’ Een veel algemener term dus.

Maar nog raadselachtiger is de volgorde van de woorden. Zonder deze te veranderen kunnen deze ook anders gelezen worden. ‘De òudste, zal de jongste dienstbaar zijn.’ Dan is de jongste het onderwerp. Is dit belangrijk? Zeker! Het wil namelijk zeggen dat de uitkomst van een dergelijke uitspraak niet vast staat. Zoals Jitschak later tegen Esav zal zeggen: “Van je zwaard zul je leven en je zult je broer dienstbaar zijn, maar als je zult klagen, zul je zijn juk van je nek afschudden.”

Dit is een heel andere benadering dan die van een lotsbestemming.

De onduidelijkheid is opzettelijk, precies als bij Jona: Nineveh zal worden omgekeerd!

Ook daar zien we dat een eigen invulling van een godsspraak gevaarlijk kan zijn.

De hele Tenach staat vol met  woorden door de Eeuwige gesproken, met profetieën. Maar wanneer wordt hun effect duidelijk? Avraham kreeg de belofte om tot een groot volk te worden en een land zou zijn eigendom zijn. Hij heeft de vervulling daarvan zelf nooit gezien. Sterker nog, hij kreeg te horen dat dat pas na vierhonderd jaar een feit zou zijn. Ook Mosje kan op een gegeven moment niet meer met de gedane beloften uit de voeten wanneer hij ziet dat de Eeuwige zelfs van plan is om het hele volk te vernietigen en niet meer met hen op te trekken. En wanneer Mosje vraagt: ‘doe mij toch Uw heerlijkheid zien,’ krijgt hij te horen dat dat niet kan. Hij zal alleen de sporen van die heerlijkheid zien als deze is voorbij gegaan. M.a.w. we kunnen hooguit achteraf constateren dat hier misschien een andere hand dan de onze alleen bezig is geweest. Soms hebben we in ons leven ooit een beslissing genomen, zonder een bepaalde bedoeling en blijkt jaren later wat de gevolgen daarvan zijn geweest. Je kan op een punt komen dat je met verbazing achterom kijkt. Of er is ons iets heel ergs overkomen, dat kan zo erg zijn dat we het gevoel hebben hier nooit overheen te kunnen komen. Veel later zien we dat ook die ervaring een bepaalde rol in ons leven heeft vervuld.

Zo te leven is aan de ene kant moeilijk, maar aan de ander kant geeft het ook een gevoel van vertrouwen en kunnen we hopelijk dingen meer los laten.

Ja’akov moet los komen van zijn moeder, uit haar leven verdwijnen en een eigen leven opbouwen. Hij verdwijnt, met zijn eerstgeboorterecht en de belofte op bezit en macht. Maar voorlopig eindigt hij met zijn hoofd op een steen als kussen. En daar, op dat dieptepunt, ziet hij een ladder die tot in de hemel reikt.

Rivka blijft alleen achter, ze is haar zoon kwijt. Ze ziet hem als een stip verdwijnen aan de horizon met zijn kameel. Ze zullen elkaar nooit meer zien. 

Toch jammer dat we pas over twee jaar weten hoe dit afloopt.

Sjabbat sjalom!

Dra. Gonnie Blok-Dragt – Sjabbat 3 december 2016 / 3 kislev 5777