Derasja Rosj Hasjana 2022

"Wat Doen We Hiermee?"

Toen ik de laatste weken bezig was met het voorbereiden van deze derasja, en ik al de vraag "wat doen we hiermee?" stelde over de Akeida, die we vandaag lezen, viel Joods Nu op de mat met de vraag "wat moeten we met God?". Het is een specifieke vraag, waarop soms het antwoord blijft hangen, afhankelijk van onze situatie, hoe we ons voelen, de omstandigheden van de dag, en nog veel meer op persoonlijk niveau. Maar ook, als je b.v. de 13 Principes van Maimonides ziet, toch wel dat God, hoe je God ook ziet, als de basis van ons bestaan en Joods-zijn er is. Maar het is, en blijft een beweegbare relatie met een God die er is, en soms er niet blijkt te zijn. Ons beperkt vermogen vat nooit God op die steeds, als wij denken hem netjes in de doos van onze gedachten te hebben opgesloten, er weer uit springt om onze wereld verder te transformeren.

In de afgelopen maand Elloel hadden wij de mogelijkheid om elke dag de sjofar te horen, om onszelf wakker te schudden, ons meer en meer gevoelig te maken, niet alleen voor vandaag, en morgen als we sjofar-tonen weer horen, maar ook voor het begin van de dagen van inkeer, de Jamiem Nora'iem, de ontzagwekkende dagen, een tijd waar wij niet naar iets buiten ons, maar echt naar binnen kijken. Hoe gaat het met mij, is de vraag. Hoe kan ik sommige dingen hebben gedaan en andere gelaten?  Waar was ik stil toen ik had moeten spreken, en waar had ik stil moeten zijn? Soms weten we het nog niet, komen we er nog niet helemaal uit.

Zo ook vandaag met het lezen van het verhaal van de Akeida - het verhaal van het binden en bijna offer van Jitschak - een verhaal waar ook grote vragen bij staan, en waar we misschien, na al deze millenia sinds de gebeurtenis, nog niet uit komen. Meestal is het focus op Avraham en zijn vertrouwen ondanks de pijn van het moment, of Jitschak die meegaat hierin, of de reddende engel gestuurd door Adonai. Maar vandaag wil ik het hebben over deze God van de Akeida. 

Rabbijn Sydney Nestel, van Congregation Darchei Noam in Toronto, noteert dat elke keer als we dit met Rosj haSjana lezen, we collectief worstelen met de psychologische impact en de persoonlijke ethiek van het verhaal. Ik citeer: "Hoe kan een vader zoiets doen? Wat voelde Isaak? Wat voelde Abraham? Wat voelde Sarah? Wat voelde God? Wat voelde de ram? We bespreken deze kwesties alsof de synagoge een workshop gezinstherapie is. We pakken het verhaal op alsof het een vignet is in een moderne roman, en het erom gaat ons inzicht te geven in de menselijke psyche. We komen in opstand bij de gedachte aan een vader die zelfs overweegt zijn zoon te offeren. In onze worsteling met de tekst keren we de duidelijke betekenis van het verhaal op zijn kop. We beweren dat Abraham in feite de test niet doorstond, of dat het Abraham was die God testte, en dat God slechts ternauwernood slaagt wanneer hij uiteindelijk een engel stuurt om Abrahams hand tegen te houden" - einde citaat.

Bron: NatureHills.com 

Je kan inderdaad bijna vragen, met de kennis van nu - Hoe kan een God dit doen, ook een God die vooraf weet dat het goed komt? En waarom iemand zo op de proef te stellen als je ook moet weten wat het met een mens doet? Speelt God hier met gevoelens?  En wat van Sarah - het eerste vers van de volgende indeling kondigt haar dood aan en sommige commentatoren - Rasji b.v. die zich baseert op midrasjiem - denken dat, toen ze het verhaal hoorde, ze dood neerviel van shock. Je zou bijna een aanklacht tegen de Eeuwige kunnen maken - speel niet zo met mensenlevens! Durven wij, zoals Avraham, en ook Mosje op andere momenten, direct God aan te spreken?

Rabbijnen worstelen hier al eeuwen mee, vooral met de vraag die hier ook verborgen staat, over hoe goed en kwaad in het goddelijke naast elkaar kunnen staan, maar pas sinds het opkomst van de Verlichting zo'n 250 jaar geleden, kijken wij met andere ogen naar het leven, de samenleving, geschiedenis en ja, ook Tora, en stellen de vragen die Nestel ook noteert. We nemen niet meer, als gegeven, een verhaal met vragen die wij verdoezelen onder het mom dat God het allemaal goed bedoelde!

Avraham loopt drie dagen samen met Jitschak aan zijn zijde om de berg Moria te bereiken. En toch, als we naar de tekst kijken, zien we geen enkele aanwijzing dat hij aarzelde over deze reis. We komen niet een Avraham tegen die op enigerlei wijze bezwaar maakt tegen Gods gebod. Het stilzwijgen van Avraham staat hier in contrast met zijn smeekbede aan, en argument eerder met God om Sodom en zijn slechte inwoners niet te vernietigen. Sommige commentatoren zien Avrahams stilzwijgen in de context van de tijd, toen het als de norm werd beschouwd om je kind te offeren aan de heidense goden. Anderen pakken het anders aan en zien Avraham als medeplichtig.

De rabbijnen spreken, als je de commentatoren leest, veel over God, maar in essentie nooit direct met de God van hun bestaan. Misschien is het ongemak. Ook wij, denk ik, voelen ons ongemakkelijk als we God in de vraag stellen, maar het moet soms, want wij willen niet met vaagheden zitten. "Waar was jij mee bezig?" "Wat bezielde jou om dit in werking te zetten?" Het is zoveel gemakkelijker in onze siddoeriem liturgisch God te prijzen en door te gaan.

Rasji legt uit, dat God Avraham niet vroeg om zijn zoon letterlijk af te slachten. In plaats daarvan vroeg Hij hem om hem op te offeren. De Sefat Emet zegt dat God het echte offer niet bedoelde, het was een test voor Avraham, en de Midrasj in Beresjit Rabba 56:8 vertelt dat God geschokt was omdat Avraham verder ging dan God dacht - God zei tegen Avraham "ik zei offer hem, niet slacht hem!". Maimonides reflecteert dat God, die alles weet, deze beproeving aan Avraham gaf omdat God wist dat Avraham in zijn trouw er door zou komen. Maar dat is nog geen antwoord over waarom God dit zou doen. God had gewoon een edict uit kunnen geven dat mensenoffers, die in die tijd normaal waren in verschillende culturen, niet meer acceptabel waren. En er waren andere manieren om te bevestigen hoe trouw Avraham was, zonder hem vragen het hoogste offer te brengen.

Franz Rosenzweig geeft een andere uitleg. Hij denkt dat God dit moment gebruikt als verleiding. Gods bedoelingen zijn verborgen voor de mens, en als wij als automatons volgen wat wij denken dat God tegen ons zegt, zijn wij niet echt vrij. Een bevrijdende God wil vrije mensen, zegt Rosenzweig, die als ze al in God geloven, het is in een godheid is die vrij is, net zoals wij vrij zijn, zelfs vrij om de goddelijke wil of voorkennis te trotseren. Maar ik vind dit een onbevredigende uitleg.

Wij, die weten hoe het verhaal afloopt, wij, die niet in onwetendheid over het eindresultaat de berg op trekken, wij hebben de luxe van de uitslag - het staat in Tora en wij lezen het - het kwam goed en toch... het kwam ook niet goed. Wat waren de langdurige gevolgen van dit evenement - Sarah dood? Jitschak die later misschien van shock en misschien niet, beperkt ziende is, en dat samen met het gepleegde bedrog van familie invloed heeft op wie van zijn zonen hij de speciale zegen geeft? - Wij weten het niet, maar wij erkennen wel het langdurig gevolg van traumatische ervaringen.

Kunnen wij dan de traditionele lessen trekken uit de Akeida, hoe, na een uitdaging waar wij trouw lijken te blijven ondanks komende narigheid, God ons redt en het allemaal goed komt? Ik denk van niet. Wat zijn dan wel de lessen die wij, met onze kennis van een andere wereld dan die van Avraham, kunnen zien. 

Het Akeidah-verhaal vereist wel dat we worstelen met de vraag: welke waarden koesteren we zo hoog dat we bereid zijn alles op te offeren? Het dwingt ons te leven met de spanning tussen onze zekerheid van het antwoord en ons besef van onze eigen feilbaarheid. Als we het Akeida-verhaal door dit prisma zien, herinnert het ons eraan hoe belangrijk het is om goed te luisteren naar wat er werkelijk van ons als Joden wordt gevraagd. De vraag is niet wat we willen opofferen, maar wat we willen verheffen, wat we willen omarmen en voor willen leven.

En misschien is het ook dat je toch, als je denkt God te horen, even nadenkt voordat je spreekt of actie onderneemt. Of misschien is het dat wij erkennen dat goed en kwaad, positief en negatief, naast elkaar leven en dat iedere dag opnieuw de roeping is om keuzes te maken, kiezen voor het goed liever dan het kwaad, het positieve liever dan het negatieve, om de roep naar tikkoen olam een realiteit te maken.

Ik wens ons allen Sjana Tova Oemetoeka

Wilhelmina Hein, Rosj Hasjana 5783, 26 september 2022