Derasja voor Sjabbat Wajera

We zijn inmiddels aangekomen in de zgn. Awraham verhalen. En vandaag hoort hij van God dat hij zijn geliefde zoon Jitschak als geloofstest mag gaan offeren op de berg Moriah. En hij twijfelt geen moment, althans niet in de tekst. Hfd 22 is daarom misschien wel het meest geliefde én het meest gehate hoofdstuk uit de Thora. Bij welk van de drie religies ook. Generaties joden hebben met dit verhaal geworsteld: welk Godsbeeld krijgen we hier voorgeschoteld; en welk mensbeeld? Wie was ons aller voorvader? Deze Awraham Awienoe. Moet ik me met hem personifiëren? Rasji, onze commentator uit de 11^e eeuw, kan in zijn toelichtingen op de Thora zich niet inbeelden dat God Awraham werkelijk Jitschak wou laten offeren. Hij schrijft: ‘God zei niet: dood hem [שחטהו],’ omdat haKodesj Baroech Hoe hem niet wilde laten doden. Echter gaf God de opdracht aan Awraham om hem naar boven te brengen [להעלותו]” met de bedoeling Jitschak de status van een offer te geven.’ (over Ber. 22:2) 

Hoewel ik Rasji’s elegante uitleg wel kan waarderen, lijkt het mij klare taal dat Jitschak geofferd moet worden. Althans zo helder luidt de opdracht. Awraham bewijst zichzelf als Godvrezende in vers 12 [ירא אלהים, v.12], als een ‘ridder van het geloof.’ Daar is het Midden-Oosten nog steeds mee vergeven. Wij hedendaagse Joden voelen ons niet meer zo comfortabel met dit geloofsniveau, maar, en juist daarom, lezen we telkens met Rosj haSjana deze tekst weer. In de traditionele machzor – wij hebben het geschrapt – staat te lezen ‘Gedenk toch de aanblik van onze voorvader Awraham die zijn zoon Jitschak op het altaar bond toen hij zijn mededogen overwon om zich aan Uw opdracht over te leveren.’

Awraham voldoet aan de toets voor God, maar faalt als mens en vader om een man van het geloof te kunnen worden. Sindsdien is het een man met twee gezichten. Hij vecht voor Sodom en Gomorrah, hij doet alles om reizigers gastvrij te onthalen, hij is telkens weer de trouwe partner van Sarah, ondanks de gevaren waaraan hij haar blootstelt, zoals bij farao. Maar hij neemt zonder weerwoord zijn zoon mee om hem te offeren.   

Nadat Lots dochters de vernietiging van Sodom en Gomorrah hebben overleefd gaan zij er vanuit dat er geen mensen zijn overgebleven. De catastrofe was zo enorm dat zij denken dat die de hele mensheid heeft uitgeroeid. Zij besluiten hun vader te verleiden om zo voor nageslacht te zorgen, en denken hierbij de mensheid te redden. Ammon en Moav worden geboren. Sarah roept Awraham op, Hagar en haar zoon Jisjmael te verbannen om de positie, de zegen en de erfenis van hun zoon Jitschak veilig te stellen. In tegenstelling tot Awraham die met zijn knechten de ezels opzadelt en dan zijn zoon meeneemt de wildernis in om hem de keel door te snijden, kan Hagar het niet aanzien hoe haar zoon van dorst omkomt. Dan ziet zij de waterbron. Een engel moest Awraham attenderen op die ram in de struiken. De Sjoenamitische vrouw kan niet aanzien hoe haar zoon sterft; net als Awraham zadelt ook zij een ezel en neemt een dienstknecht mee om de profeet Elisja op te zoeken, die haar zoon het leven moet teruggeven.  

Lot en zijn dochters, Guido Reni

www.nationalgallery.org.uk 

Het zijn veel meer de vrouwen in Wajera, die hun vrouwtje staan, en zich gedragen als aartsmoeders. Lot’s dochters, Sarah, Hagar, de Sjoenamitische vrouw uit de haftara, zij vervullen hun menselijke rollen met trots. De daden van deze matriarchen – allen in hun rol als moeder – bieden een helder overzicht van de cruciale posities van vrouwen in de Thora, in Tenach.  

Had Awraham tot het eind gehandeld zoals er van hem was verwacht, was het met het verhaal van Jisrael snel over geweest in de Thora. Er was geen Jisrael geweest. Wat als….. Was God opnieuw met iemand een verse start begonnen? Zoals God Mosje eens aanbood? Of opnieuw met een nieuwe zoon van Awraham? Hij kreeg er nog genoeg, de oude snoeperd. Was Gods Verbond dan toch met Jisjmael verder gegaan? En zaten we nu gezellig in de moskee? Of zaten we dan met de moskee-gangers van nu samen in sjoel? Wie zal het zeggen. Met geloof alleen kan je geen familie bij elkaar houden, geen volk vormen en een samenleving opbouwen. Er moeten ook mensen zijn die vechten voor hun levens, en voor hun kinderen, en voor hun grond, en voor hun bezit - hun have en goed, en voor hun visioenen. Deze week zijn het de vrouwen die die rol op zich namen.

Sarah en Hagar ontvangen nergens Gods zegen, maar werken wel aan de zegen die aan Awraham gegeven is. Zonder die twee vrouwen zou Awraham geen officieel nageslacht hebben gehad en Jisrael zou geen taak hebben gekregen in de geschiedenis. De Sjoenamitische vrouw biedt uiteindelijk wel de grootste kritiek op Awraham, wat waarschijnlijk ook de reden van de rabbijnen is geweest deze tekst als Haftara hier op te nemen. Net zoals Lot’s dochters, die tegen alles in voor nageslacht willen zorgen, een daad waar wij met walging naar kijken, onderwerpt de Sjoenamitische vrouw zich ook niet aan de dood, maar doet er alles aan om het leven te behouden. Haar verhaal vertoont net als de verhalen van de andere vrouwen van vandaag het doorzettingsvermogen en de kracht van vrouwen in onze weg door de geschiedenis. De vrouwen uit Wajera herinneren ons aan een geloof dat geen menselijke offers of de dood eist, maar erkent de zorgen en de noden van het dagelijkse leven, de strijd om het bestaan, en eren op die manier juist het leven boven alles. 

Van ouds zijn wij een gemeenschap van mensen die vooral met ons dagelijkse leven en de verbetering ervan bezig zijn. Over offers brengen om de hemelen te plezieren hebben ook wij boeken vol geschreven, maar ons hart is erop gericht een mitswe voor elkaar te doen, een ander nabij te zijn. Want daar zullen we uiteindelijk op worden beoordeeld, door onszelf en door de hemelen. Een goede naam is immers beter dan goede olie.

Ik wens u Sjabbat sjalom,

Bert Oude Engberink, Sjabbat 16 november 2019 / 18 marchesjwan 5780