Derasja voor Sjabbat Wajisjlach

In deze parasja gaat het over twee belangrijke dingen: Ja’acov is op weg naar huis en hij krijgt een andere naam of liever gezegd: hij krijgt er een naam bij. In alle verhalen die over Ja’acov zijn opgeschreven, probeer je er achter te komen wat voor mens hij eigenlijk was. De eerste kwalificatie die hij krijgt is dat hij een iesj tam is. In de Engelse vertaling van Hirsch wordt iesj tam vertaald met ‘singleminded’ en in de Nederlandse vertaling van Rasji staat ‘eenvoudig.'

Hij heeft genoeg aan de tent waarin hij woont; dat is zijn vertrouwde omgeving. Hij is geen held, gaat de confrontatie liever niet aan, gaat moeilijkheden uit de weg of probeert via een omweg zijn doel te bereiken. Wat er verder om hem heen gebeurt, heeft niet zo zeer zijn aandacht. Daar moet hij door anderen op attent gemaakt worden. Hoe hij er toe komt om het eerstgeboorterecht van zijn broer te willen hebben, weten we niet. Het kan zijn dat zijn moeder daar al een rol in heeft gespeeld. Zij is het in ieder geval die hem later om zich als Esav voor te doen, tot actie aanzet: ‘Welnu mijn zoon, luister naar mij, naar wat ik je gebied.’ Een beetje angstig sputtert hij wel tegen, maar doet uiteindelijk wat ze vraagt. Ook wanneer blijkt dat Esav met wraakgevoelens rond loopt, komt Ja’acov zelf niet in actie. Opnieuw is het zijn moeder met vrijwel dezelfde woorden: ‘Welnu, luister naar mij, mijn zoon, maak je gereed om naar mijn broer Lavan in Haran te vluchten.’  Als de woede van Esav bekoeld is, zal zij wel zeggen wanneer hij terug kan komen. En hij gaat. Na een nachtelijke ontmoeting met de engelen en met de Eeuwige wordt hij door vrees bevangen en dekt zich voor alle zekerheid is: ‘Indien de Eeuwige met mij zal zijn……dan zal ik.....'

Wanneer hij Rachel ziet, breekt hij in huilen uit: hij heeft in elk geval zijn doel bereikt. Eenmaal bij Lavan schikt hij zich in de situatie en het is Lavan die hem een vergoeding voor zijn werk aanbiedt. Hij vraagt niet om geld en goed, maar om een vrouw. Misschien om weer een huiselijke vertrouwde omgeving voor zichzelf te creëren? Als hij in plaats van Rachel Lea als vrouw krijgt, is hij in eerste instantie boos, maar brengt toch gehoorzaam de hele bruidsweek met haar door om daarna nog eens zeven jaar voor niets te werken voor Rachel. Het lijkt er op dat zijn vrouwen verder zijn leven bepalen: zo krijgt hij Bilha en Zilpa toegeschoven en gehoorzaam vervult hij zijn ‘plicht.’ Na het handeltje met de liefdesvrucht wordt hij al door Lea opgewacht: ‘hier moet je zijn!’                                                                                       

Pas nadat Rachel Josef ter wereld gebracht heeft, zie je van zijn kant enig initiatief: ”Laat me vertrekken zodat ik naar mijn eigen plaats en mijn eigen land kan gaan; geef me mijn vrouwen en mijn kinderen…..” (30: 25, 26). Maar opnieuw laat hij zich overreden. Lavan vraagt wat hij hem moet geven? Hierop zegt hij: ”U hoeft me niets te geven, als u aan deze voorwaarde wilt voldoen, zal ik weer uw kleinvee weiden en zal ik er op passen” (30:31). Hij ziet aan de gezichten van de zonen van Lavan dat het niet helemaal botert tussen hem en de familie, maar neemt nog geen beslissing om alsnog te vertrekken. Het is opnieuw de Eeuwige die hem een zet moet geven: “Keer terug naar het land van je vaderen en naar je geboorteplaats en Ik zal met je zijn” (31: 3). Ook nu gaat hij de confrontatie met Lavan niet aan, maar roept stilletjes Lea en Rachel naar het veld om hen voor te bereiden op een vertrek. Ze gaan op weg, maar worden achtervolgd door Lavan. Deze was inmiddels door de Eeuwige gewaarschuwd om niets tegen Ja’acov te ondernemen en pas nadat deze ziet dat er geen ‘gestolen goden’ zijn gevonden, smijt hij er alles uit wat hij al die jaren heeft opgekropt. Maar zijn eerste antwoord aan Lavan, die vraagt waarom hij zo stiekem is vertrokken, luidt: “Ik was bang.” 

Telkens zie je dat er op zeer cruciale punten in zijn leven sprake is van een contact met de Eeuwige. Ook nu, wanneer hij dan uiteindelijk zonder vrees voor verdere achtervolging zijn weg voortzet staat er: Toen ging ook Ja’acov zijns weegs en engelen van de Eeuwige hadden een ontmoeting met hem. Toen Ja’acov ze zag, zei hij “Dit is een leger van de Eeuwige” en hij noemde de plaats Machanaiem , een dubbel leger.

Zoals destijds bij Lot in Sodom, waar engelen de mannen van de stad met blindheid slaan, zodat ze niet gezien worden en later de profeet Elisja bij de belegering van de koning van Aram van Samaria een leger van vurige wagens en paarden ziet, maar de omstanders niet, is Ja’acov zich bewust van het feit dat er een voor anderen onzichtbare hulp is die hem begeleidt. Hierdoor gesterkt trekt hij verder. Hij stuurt geschenken vooruit om Esav gunstig te stemmen, maar dan krijgt hij via de eerste groep afgevaardigden het bericht dat zijn broer met een groot leger op pad is. En weer staat er, ondanks dat hij de engelen had ontmoet, dat hij ‘zeer bang' werd. Hij treft alle mogelijke maatregelen om tenminste, mocht het uit de hand lopen, nog enkelen van zijn dierbaren en iets van zijn bezittingen te kunnen redden. Hoe vaak hebben zijn nakomelingen niet voor eenzelfde dilemma gestaan? Stuur ik mijn gezin weg of alleen mijn kinderen opdat ze overleven? Moet ik zelf gaan? Zo ja, wanneer dan en wat gebeurt er met mijn huis en alles waar ik mijn hele leven voor heb gewerkt en wat ik heb opgebouwd? Hij verkeert in grote verwarring en spreekt de Eeuwige aan: ”U hebt toch zelf gezegd keer terug naar je land en ik zal het je goed laten gaan, nu dan red mij uit de hand van mijn broer…." Hij zet uiteindelijk als laatsten zijn vrouwen en kinderen over de beek, maar keert zelf terug. Over de nachtelijke ontmoeting die dan volgt, zijn talloze commentaren geschreven. De kleinzoon van Rasji, Rasjbam zegt hierover: ‘Bang voor de confrontatie met zijn broer, wil Ja’acov wegrennen. Hij stuurt zijn gezin over de beek en wil er stilletjes van door. Maar de Eeuwige stuurt een engel om hem hiervan te weerhouden.’ Maar ik denk dat hij naast de worsteling die hij met zichzelf voert ook, en misschien wel vooral, worstelt met de Eeuwige zelf. Wie is hij? Waarom stuurt hij me op pad en confronteert me met zulke moeilijkheden? De meest existentiële vragen die een mens zich kan stellen. Wie of wat is God eigenlijk? Was het Zijn stem die ik hoorde of was het mijn eigen stem? Waren die engelen waanbeelden om mezelf gerust te stellen? Vandaar zijn vertwijfelde eis: ‘Ik laat u niet gaan of u moet me zegenen.’ Duidelijkheid krijgt Ja’acov eigenlijk niet: ‘Vertel me toch hoe U heet’……en hij zei: ‘waarom vraag je toch mijn naam?’ En duidelijker kan zijn nieuwe naam het niet weergeven, of moet ik zeggen meer versluierd?  ‘Voortaan zal je naam niet meer zijn Ja’acov, maar Jisra’el….want je hebt mét God en met mensen gestreden en je hebt overwonnen.’ Maar hij houdt ook zijn oorspronkelijke naam. Hij blijft met beide worden genoemd. Hoevelen van ons zullen zich niet in Ja’acov herkennen?

Bron: Guideposts.org - Rebekka, Ja'acov en Jitschak 

Is hij hierna, als de ontmoeting met zijn broer zo wonderbaarlijk goed afloopt, als mens veranderd? Is hij na deze ‘worsteling met de Eeuwige’ nu ineens  een ‘bekeerd’ mens? Nee, hij blijft zoals hij was, onzeker, bang om problemen te veroorzaken (zie zijn reactie na de moordpartij van zijn zonen op Chamor en Shechem en de inwoners van de stad: ‘jullie hebben me in een kwade reuk gebracht;’ liever zijn dochter laten onteren dan bonje met de buren). En later als hij naar Egypte trekt om zijn dood gewaande zoon Josef te ontmoeten, moet de Eeuwige opnieuw tegen hem zeggen: “Wees niet bang om naar Egypte af te dalen….Ikzelf ga met je mee naar Egypte en zal je er ook zeker weer vandaan laten trekken.”

Juist omdat onze voorvaderen geen helden waren, maar hun eigen angst en onzekerheid kenden, spreken ze ons zo aan. We kunnen onszelf in hen herkennen. Maar af en toe zou een stemmetje uit de hemel wel eens fijn zijn.

Sjabbat sjalom.

Dra. Gonnie Blok, 14 december 2019 / 16 kislev 5780